Dobrowolne poddanie się egzekucji to instytucja prawna, która budzi wiele pytań zarówno wśród przedsiębiorców, jak i osób fizycznych. Z jednej strony daje wierzycielowi silne narzędzie egzekwowania należności, z drugiej – stawia dłużnika w szczególnej sytuacji prawnej. Akt notarialny zawierający oświadczenie o poddaniu się egzekucji stanowi tytuł egzekucyjny, który po nadaniu klauzuli wykonalności staje się tytułem wykonawczym. Oznacza to możliwość wszczęcia egzekucji bez konieczności prowadzenia długotrwałego postępowania sądowego. Czy jednak zawsze jest to rozwiązanie korzystne dla obu stron? Jakie warunki muszą być spełnione, aby taki akt był skuteczny? Przyjrzyjmy się bliżej tej instytucji z perspektywy prawnej.
Podstawy prawne instytucji dobrowolnego poddania się egzekucji
Dobrowolne poddanie się egzekucji uregulowane jest przede wszystkim w art. 777 § 1 pkt 4 i 5 Kodeksu postępowania cywilnego. Przepis ten określa, że tytułami egzekucyjnymi są m.in. akty notarialne, w których dłużnik poddał się egzekucji i które obejmują obowiązek zapłaty sumy pieniężnej lub wydania rzeczy oznaczonych co do gatunku, ilościowo w akcie określonych, albo też wydania rzeczy indywidualnie oznaczonej, lokalu, nieruchomości lub statku wpisanego do rejestru.
Istotne znaczenie ma również pkt 5 tego przepisu, który dotyczy aktów notarialnych, w których dłużnik poddał się egzekucji co do obowiązku zapłaty sumy pieniężnej do wysokości w akcie wprost określonej albo oznaczonej za pomocą klauzuli waloryzacyjnej, gdy zdarzenie, od którego uzależnione jest wykonanie obowiązku, jest w akcie określone, a termin spełnienia świadczenia jest oznaczony.
Warto zauważyć, że instytucja dobrowolnego poddania się egzekucji stanowi wyjątek od zasady, że tytuł wykonawczy uzyskuje się po przeprowadzeniu postępowania rozpoznawczego przed sądem. W tym przypadku strony mogą „pominąć” etap postępowania sądowego.
Podstawą prawną jest również art. 95 ustawy Prawo o notariacie, który określa kompetencje notariusza do sporządzania aktów notarialnych, w tym aktów zawierających oświadczenie o poddaniu się egzekucji.
Treść i elementy aktu notarialnego o poddaniu się egzekucji
Aby akt notarialny mógł stanowić podstawę egzekucji, musi zawierać określone elementy formalne i materialne. Przede wszystkim konieczne jest jednoznaczne oświadczenie dłużnika o poddaniu się egzekucji. Nie wystarczy samo uznanie długu czy zobowiązanie do zapłaty – potrzebne jest wyraźne stwierdzenie o poddaniu się egzekucji.
W przypadku oświadczenia składanego na podstawie art. 777 § 1 pkt 4 KPC, akt powinien precyzyjnie określać:
- Osobę dłużnika i wierzyciela
- Przedmiot świadczenia (suma pieniężna, rzeczy oznaczone co do gatunku, rzecz indywidualnie oznaczona)
- Ilość lub wysokość świadczenia
- Termin spełnienia świadczenia
Natomiast w przypadku oświadczenia składanego na podstawie art. 777 § 1 pkt 5 KPC, akt musi dodatkowo zawierać:
- Maksymalną wysokość zadłużenia
- Zdarzenie, od którego uzależnione jest wykonanie obowiązku (np. wypowiedzenie umowy kredytu)
- Termin, do którego wierzyciel może wystąpić o nadanie aktowi klauzuli wykonalności
Brak któregokolwiek z tych elementów może skutkować niemożnością wykorzystania aktu jako tytułu egzekucyjnego. Sądy rygorystycznie podchodzą do weryfikacji tych wymogów przy rozpatrywaniu wniosków o nadanie klauzuli wykonalności.
Zakres zastosowania dobrowolnego poddania się egzekucji
Dobrowolne poddanie się egzekucji znajduje zastosowanie w różnych obszarach obrotu prawnego. Najczęściej spotyka się je w:
Umowach kredytowych i pożyczkowych
Banki i instytucje finansowe standardowo wymagają od kredytobiorców poddania się egzekucji w formie aktu notarialnego. Stanowi to dodatkowe zabezpieczenie spłaty kredytu, obok takich form jak hipoteka czy zastaw. W przypadku niespłacania kredytu, bank może szybciej uzyskać tytuł wykonawczy i skuteczniej dochodzić swoich roszczeń.
Umowach najmu
W umowach najmu, szczególnie najmu okazjonalnego i instytucjonalnego, oświadczenie o poddaniu się egzekucji dotyczy najczęściej obowiązku opróżnienia i wydania lokalu po zakończeniu stosunku najmu. Stanowi to istotne zabezpieczenie dla wynajmującego, umożliwiające sprawne odzyskanie lokalu bez długotrwałej procedury eksmisyjnej.
Umowach zabezpieczających
Dobrowolne poddanie się egzekucji często stanowi element umów przewłaszczenia na zabezpieczenie, umów zastawniczych czy umów poręczenia. Wzmacnia ono pozycję wierzyciela w przypadku niewykonania zobowiązania przez dłużnika.
Umowach gospodarczych
W obrocie gospodarczym strony często decydują się na zabezpieczenie swoich roszczeń poprzez poddanie się egzekucji, co ma przyspieszyć ewentualne dochodzenie należności w przyszłości. Jest to szczególnie istotne przy transakcjach o znacznej wartości lub przy współpracy z nowymi partnerami biznesowymi.
Korzyści i ryzyka związane z dobrowolnym poddaniem się egzekucji
Instytucja dobrowolnego poddania się egzekucji niesie ze sobą zarówno korzyści, jak i zagrożenia dla stron stosunku prawnego.
Dla wierzyciela główne korzyści to:
- Znaczne przyspieszenie procedury egzekucyjnej – oszczędność nawet kilku lat w porównaniu do standardowego procesu sądowego
- Uniknięcie kosztów i ryzyka związanego z procesem sądowym
- Zwiększenie pewności odzyskania należności
- Możliwość precyzyjnego określenia warunków egzekucji
Z kolei dla dłużnika korzyści mogą obejmować:
- Możliwość uzyskania korzystniejszych warunków umowy (np. niższego oprocentowania kredytu)
- Zwiększenie zaufania kontrahenta, co może przełożyć się na lepsze warunki współpracy
- Uniknięcie dodatkowych zabezpieczeń, które mogłyby być bardziej uciążliwe (np. zastawu na ruchomościach)
Jednak dobrowolne poddanie się egzekucji wiąże się też z istotnymi ryzykami, szczególnie dla dłużnika:
- Ograniczenie możliwości obrony w przypadku sporu – ciężar dowodu spoczywa na dłużniku
- Szybka egzekucja bez merytorycznego rozpoznania sprawy przez sąd
- Możliwość nadużyć ze strony wierzyciela, który może próbować wyegzekwować nienależne świadczenie
- Koszty sporządzenia aktu notarialnego, które zwykle ponosi dłużnik
Dłużnik powinien mieć świadomość, że podpisując akt notarialny o poddaniu się egzekucji, rezygnuje z części swoich uprawnień procesowych, które przysługiwałyby mu w normalnym postępowaniu sądowym. Jest to swego rodzaju kompromis między szybkością procedury a poziomem ochrony prawnej.
Procedura egzekucyjna na podstawie aktu notarialnego
Sam akt notarialny zawierający oświadczenie o poddaniu się egzekucji nie jest jeszcze tytułem wykonawczym. Aby rozpocząć egzekucję, wierzyciel musi uzyskać klauzulę wykonalności. W tym celu składa do sądu wniosek o nadanie klauzuli wykonalności aktowi notarialnemu.
Sąd rozpatruje wniosek w postępowaniu klauzulowym, które ma charakter formalny. Sąd bada jedynie, czy spełnione zostały wymogi formalne aktu notarialnego oraz czy nastąpiło zdarzenie, od którego uzależniona jest możliwość prowadzenia egzekucji (np. upływ terminu płatności, wypowiedzenie umowy). Nie ocenia natomiast zasadności roszczenia pod względem merytorycznym.
Po uzyskaniu klauzuli wykonalności wierzyciel może złożyć wniosek o wszczęcie egzekucji do komornika sądowego. Egzekucja przebiega na zasadach ogólnych, określonych w Kodeksie postępowania cywilnego.
Istotne jest, że w przypadku aktu notarialnego sporządzonego na podstawie art. 777 § 1 pkt 5 KPC, wierzyciel musi wystąpić o nadanie klauzuli wykonalności w terminie określonym w akcie. Po upływie tego terminu akt traci moc jako tytuł egzekucyjny. Dlatego wierzyciele zazwyczaj zabiegają o ustalenie jak najdłuższego terminu, a dłużnicy – o jego ograniczenie.
Praktyczne aspekty i koszty sporządzenia aktu notarialnego
Sporządzenie aktu notarialnego o poddaniu się egzekucji wiąże się z określonymi kosztami, które obejmują:
- Taksa notarialna – uzależniona od wartości przedmiotu czynności prawnej
- Podatek VAT od taksy notarialnej (23%)
- Opłaty za wypisy aktu notarialnego
Wysokość taksy notarialnej reguluje Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie maksymalnych stawek taksy notarialnej. W przypadku oświadczenia o poddaniu się egzekucji, taksa jest obliczana na podstawie wartości przedmiotu czynności, czyli najczęściej kwoty zadłużenia, do której dłużnik poddaje się egzekucji.
Warto pamiętać, że koszty te mogą być przedmiotem negocjacji między stronami umowy – mogą być poniesione przez dłużnika, wierzyciela lub podzielone między strony. W praktyce najczęściej to dłużnik ponosi koszty sporządzenia aktu, gdyż leży to w interesie wierzyciela.
Praktyka pokazuje, że koszt sporządzenia aktu notarialnego o poddaniu się egzekucji może wynosić od kilkuset do kilku tysięcy złotych, w zależności od wartości zobowiązania i indywidualnych ustaleń z notariuszem. Przy dużych transakcjach gospodarczych lub kredytach hipotecznych koszty te mogą być znaczące.
Możliwości obrony dłużnika przed egzekucją na podstawie art. 777 KPC
Mimo że dobrowolne poddanie się egzekucji znacząco ogranicza możliwości obrony dłużnika, nie oznacza to, że jest on całkowicie pozbawiony środków prawnych. Dłużnik może:
Zwalczać klauzulę wykonalności
Dłużnik może złożyć zażalenie na postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności, jeśli uważa, że nie zostały spełnione przesłanki formalne. Może również wnieść powództwo o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności (art. 840 KPC), jeśli po powstaniu tytułu egzekucyjnego nastąpiło zdarzenie, wskutek którego zobowiązanie wygasło lub nie może być egzekwowane.
Podnosić zarzuty merytoryczne
W ramach powództwa przeciwegzekucyjnego dłużnik może podnosić zarzuty dotyczące nieistnienia zobowiązania, jego wygaśnięcia lub ograniczenia po powstaniu tytułu egzekucyjnego. Może to obejmować zarzuty zapłaty, potrącenia, przedawnienia czy też zwolnienia z długu.
Kwestionować wysokość roszczenia
Jeżeli wierzyciel dochodzi kwoty wyższej niż wynikająca z rzeczywistego stanu zadłużenia, dłużnik może to kwestionować w drodze powództwa opozycyjnego. Jest to szczególnie istotne w przypadku kredytów z klauzulami waloryzacyjnymi, gdzie wysokość zadłużenia może być sporna.
Wykazywać nadużycie prawa
W szczególnych przypadkach dłużnik może argumentować, że egzekucja stanowi nadużycie prawa przez wierzyciela (art. 5 Kodeksu cywilnego). Dotyczy to sytuacji, gdy wierzyciel działa w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego lub społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa.
Należy jednak podkreślić, że obrona dłużnika jest znacznie trudniejsza niż w przypadku standardowego postępowania sądowego, a ciężar dowodu spoczywa na dłużniku. Dlatego tak ważne jest dokładne przemyślenie decyzji o poddaniu się egzekucji.
Podsumowanie i rekomendacje
Dobrowolne poddanie się egzekucji w formie aktu notarialnego stanowi potężne narzędzie zabezpieczenia interesów wierzyciela. Dla dłużnika oznacza natomiast poważne konsekwencje prawne i ograniczenie możliwości obrony w przypadku sporu.
Przed złożeniem oświadczenia o poddaniu się egzekucji, dłużnik powinien:
- Dokładnie przeanalizować treść aktu notarialnego i jego konsekwencje prawne
- Skonsultować się z prawnikiem specjalizującym się w prawie cywilnym
- Negocjować ograniczenie zakresu egzekucji (np. poprzez wyłączenie określonych składników majątku)
- Dążyć do precyzyjnego określenia warunków, od których zależy możliwość prowadzenia egzekucji
- Wynegocjować rozsądny termin, do którego wierzyciel może wystąpić o nadanie klauzuli wykonalności
Z kolei wierzyciel powinien zadbać o:
- Prawidłowe sformułowanie wszystkich elementów aktu notarialnego
- Określenie odpowiednio długiego terminu, w którym może wystąpić o nadanie klauzuli wykonalności
- Precyzyjne opisanie zdarzenia, od którego zależy możliwość prowadzenia egzekucji
- Dokładne określenie maksymalnej kwoty zadłużenia, uwzględniającej potencjalne odsetki i inne koszty
Instytucja dobrowolnego poddania się egzekucji, choć kontrowersyjna, stanowi ważny element systemu zabezpieczeń wierzytelności w polskim prawie. Przy świadomym i odpowiedzialnym korzystaniu z niej może przynosić korzyści obu stronom stosunku prawnego, przyspieszając obrót gospodarczy i zwiększając bezpieczeństwo transakcji. Kluczowe jest jednak zrozumienie wszystkich konsekwencji prawnych i finansowych przed podjęciem decyzji o skorzystaniu z tej instytucji.
